Hacettepe Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Koordinasyon Birimi tarafından ilk kez çıkılan bir çağrı vardı bu sene bölümdeki hocalarımız (Serap Kurbanoğlu, Umut Al, Yurdagül Ünal, İrem Soydal, İpek Şencan, Turgay Baş ve Orçun Madran) ile birlikte odaklandığımız: “Dijital Dönüşüm ve Akıllı Teknolojiler ile Üniversitemizin Geleceğini Şekillendirmek”.
Bu çağrının amacı çağrı metninde şöyle ifade edilmişti: “Hacettepe Üniversitesi, bilimsel araştırma ve teknolojik yeniliklerle toplumsal fayda sağlama misyonu doğrultusunda, dijital dönüşüm alanında öncü çalışmalar yürütmeyi hedeflemektedir. Bu çağrı, üniversitemizin akademik, idari ve operasyonel süreçlerinde dijitalleşmeyi hızlandıracak, yenilikçi teknolojileri entegre edecek ve ulusal/uluslararası rekabet gücünü artıracak projeleri desteklemeyi amaçlamaktadır.“
Çağrının kapsamı içerisinde bizim çalışma alanımızla tam olarak örtüşen alanların yer alması konuya olan ilgimizi daha da artırmıştı. Özellikle Araştırma ve Veri Yönetimi başlığı altında yer alan “Büyük veri analitiği, makine öğrenmesi, açık bilim uygulamaları, dijital veri yönetim sistemleri.” geliştirmek istediğimiz açık bilim çıktıları tarayıcısı için çok uygundu. Bu noktadan hareketle aşağıda yer alan başvuruyu yaptık. Proje başvurumuz 1. aşamada destek sıralamasına giremediği için reddedildi. Benim proje başvurusunu paylaşmamdaki motivasyonum ise önerdiğimiz projenin gerçek bir soruna çözüm sağlayabileceğine olan inancımdan kaynaklanmakta. Belki bu öneriyi farklı şekilde kurgulayarak farklı fon sağlayıcılardan destek bulabilecek olanlar çıkar; bu bizim için de faydalı olur 🙂
Açık Bilim Çıktılarını Tarama ve İzleme Sistemi
i. Amaç ve Hedefler
Projenin temel amacı, Hacettepe Üniversitesi bünyesinde gerçekleştirilen “Açık Bilim” ve bu çerçeve içerisinde yer alan (açık erişim, açık kaynak, açık eğitim, açık veri, açık kültür vb.) her türlü entelektüel çıktının takip edilebilmesi, üst veri setleri ile tanımlanarak dizinlenmesi ve bu dizinin erişime açık hale getirilmesidir.
Bu amaca ulaşabilmek için projenin 3 temel hedefi bulunmaktadır:
- Açık bilim çıktılarının tanımlanması için uygun üst veri setinin oluşturulması.
- Önceden tanımlanmış dijital kaynaklar (web siteleri, yayın veri tabanları, bilgi bankaları vb.) üzerinde tarama faaliyeti gerçekleştirecek bir harmanlama sisteminin (Web örümceğinin) geliştirilmesi.
- Harmanlama sisteminden elde edilen verilerin dizinlenerek bir veri tabanında depolanması ve sorgulamaya uygun hale getirilmesi.
ii. Konunun kısa bir tanıtımı, çağrı konusuyla ilişkisi ve özgün değeri
2000’li yılların başından bu yana “açıklık hareketi” altında yer alan birçok kavram (açık erişim, açık kaynak, açık eğitim, açık veri, açık kültür vb.) bellek kurumlarının, kâr amacı gütmeyen kuruluşların, fon sağlayıcıların ve üniversitelerin ana gündemleri içinde yer almaktadır. Bu kavramlar özellikle araştırma kurumları bünyesinde “Açık Bilim” şemsiye terimi altında birleşmiş ve açık bilim bir ana kavram, bir ana hareket olarak görülmeye başlanmıştır.
Türkiye’nin kalkınma hedefleri ve yapay zekâ stratejisi kapsamında açık bilim ve açık verinin önemi belirtilmiş, bunları destekleyen altyapıların kurulmasına yönelik hedefler tanımlanmıştır. TÜBİTAK tarafından üretilen “Açık Bilim Politikası” ve “2024-2028 Stratejik Planı” da Türkiye’deki açık bilim politikalarının çerçevesini çizmiştir. Bu girişimlere rağmen, açık bilim, açık veri ve açık erişime yönelik farkındalığın ve faaliyetlerin hedeflenen seviyede olmadığı, “bu kapsamda verilerin yönetimi, uzun vadeli korunması ve erişilebilirliği için mevcut altyapıların geliştirilmesi” gerektiği vurgulanmaktadır.
Açık bilim çıktılarının sadece açık erişimde yer alan bilimsel makalelerden oluşmadığı, açık eğitim kaynakları, açık veri setleri, açık donanım dokümantasyonu, açık kültür envanterleri gibi çok geniş bir yelpazeden çıktıların açık bilim altında yer aldığı unutulmamalıdır. Kurumların kendi bünyelerinde gerçekleştirdikleri açık bilim çalışmaları ve buna bağlı çıktıların takip edilebilmesi her zaman kolay olmamaktadır. Bu çıktıların çok çeşitli biçimlerde (dijital formatlarda) oluşturulması ve farklı platformlar (veri tabanları, kod depoları, arşiv sistemleri vb.) üzerinden erişime açılması takibi zorlaştıran en önemli nedenlerdir. Oysaki özellikle üniversitelerin açık bilim çıktılarını takip edebilmesi, bunları listeleyebilmesi ve erişime açabilmesi hem kurumsal performansı değerlendirme açısından çok önemlidir, hem de toplumsal fayda sağlayabilecek nitelikli kaynakların paylaşımını mümkün kılmaktadır. Bu, üniversitenin toplum nezdinde prestij kazanması açısından da bulunmaz bir fırsattır. Bu bağlamda proje önerisi, dijital dönüşüm çağrı metninde yer alan “Araştırma ve Veri Yönetimi” ve “Üniversite Yönetim Sistemleri” konu başlıkları ile birebir örtüşmektedir.
Ülkemizde açık bilim çıktılarının izlenmesi ve taranması ile ilgili çalışmalar ULAKBİM bünyesinde gerçekleştirilen APERTA (https://aperta.ulakbim.gov.tr/) ve Harman (https://harman.ulakbim.gov.tr/) benzeri projeler ile sürdürülmektedir. Bu projeler kapsamındaki sistemler daha çok yapılandırılmış veri tabanlarını ve kurumsal arşivleri taramaya yöneliktir; ancak arama motorlarının Web örümcekleri benzeri geniş kapsamlı tarama işlevine sahip değildir.
Bölümümüzün paydaş olarak yer aldığı Avrupa Birliği 7. Çerçeve Programı kapsamında tamamlanan MedOANet (https://www.openaire.eu/tracking-open-access) ve PASTEUR4OA projelerinde açık erişim çıktılarının takip edilmesi için politika dokümanı hazırlanmış ve çevrimiçi bazı uygulamalar geliştirilmiştir. Ancak bu uygulamalar hem açık erişim çıktıları ile sınırlı bir çerçevede hizmet verebilmiş, hem de dönemin bilişim altyapı sınırlılıklarından dolayı istenilen verimliliği sağlayamamıştır. Buna rağmen söz konusu projeler ile önemli deneyimler elde edilmiştir.
Üniversitemiz bünyesinde açık bilim ile ilgili bazı çalışmalar önceki yıllarda gerçekleştirilmiştir. Kütüphane tarafından kurulumu yapılan ve işletimine devam edilen “Açık Erişim Sistemi” (https://library.hacettepe.edu.tr/acikerisim/) açık bilim ile ilgili konularda sınırlı hizmet verebilir niteliktedir. Bu çalışmalar maalesef istenilen noktaya ulaşmamış, açık bilim çıktıları büyük çoğunlukla manuel olarak takip edilmiş ve listelenmiştir. AVESİS platformu bünyesinde sadece açık erişimde yer alan bilimsel makaleler açık bilim çıktısı olarak listelenmektedir. Proje kapsamında geliştirilecek sistem ve altyapı ile geniş bir yelpazede yer alan açık bilim çıktılarının takibi otomatik olarak gerçekleştirilebilecek, makine öğrenmesi algoritmaları yardımıyla farklı biçimlere ya da farklı üst veri setlerine sahip çıktıların sistem tarafından tanımlanması ve dizinlenmesi sağlanabilecektir. Bu yenilikçi yöntem ve teknolojilerin kullanılması projeye özgün bir değer de kazandırmaktadır.
Yukarıda belirtildiği gibi çağrı konuları ile örtüşme ve özgün değere ek olarak, proje önerisi, Türkiye araştırma ve eğitim ekosisteminin ana bileşenleri arasında yer alan TÜBİTAK, ULAKBİM, YÖK ve MEB gibi kurumların açık bilim kapsamında ulaşmak istedikleri bilgiye erişim açısından yaşadıkları sorunlara çözüm niteliği de taşımaktadır. YÖK, üniversite kütüphanelerinden açık bilim çıktıları ile ilgili yıllık rapor talep etmektedir. Türkiye’nin 2021 yılında kabul ettiği UNESCO Açık Bilim Tavsiye Kararı kapsamında belirli aralıklarla, ilgili kuruluşların ilerleme raporları sunmaları istenmektedir. Bu raporların oluşturulabilmesi için ülke genelinde açık bilim çalışmalarına yönelik izleme sürecinin geliştirilmesi ve açık bilim çıktılarının taranabileceği bir sistem oluşturulması gerekmektedir. Bu tür bir süreç ve sistem eksikliği nedeniyle bu raporlar kurumlar arası mevcut bilgi akışı ile hazırlanmaya çalışılmakta, bu da veri tekrarı, hatalı verilerin, istatistiklerin ve raporların üretilmesi, veri tutarsızlığı veya eksik veri gibi çeşitli sorunlara neden olmaktadır. Hacettepe Üniversitesi bünyesinde geliştirilecek böyle bir altyapının bir anlamda ülke genelinde kullanılabilecek daha geniş kapsamlı bir tarama sisteminin ön çalışması, prototipi olabileceği düşünülmektedir. Önerilen proje, çağrı metnindeki hedefler arasında yer alan “dijital çözümler üreterek Hacettepe Üniversitesi’nin öncü rolünü pekiştirme” açısından da iyi bir örnek teşkil edecektir.
iii. Kuramsal yaklaşım ve kullanılacak yöntemin ana hatları
Proje önerisi bilgi erişim kuramının ana kavramları temel alınarak yapılandırılmıştır. Bilgiye erişim sorununu irdeleyen kuram, farklı disiplinlerin bu soruna çözüm arayışı sırasında ortaya koydukları yaklaşımların bir bütünü olarak ifade edilebilir. Bilgi erişim kuramı, ham verinin yapılandırılmasından, bilgi gereksinimi olan kullanıcıların bu verilere erişim sağlamasına kadarki sürecin tamamı için araçlar geliştirilmesine olanak sağlar. Dijital ortamda yer alan her bir nesnenin üst veriler aracılığıyla tanımlanması, belirli standartlar çerçevesinde dizinlenmesi ve erişime hazır hale getirilmesi proje kapsamında kullanılacak yöntemin ana hatlarını oluşturmaktadır. Bu ana hatlar, bilgi yönetimi disiplini içerisinde uzun yıllardan bu yana bibliyografik kayıtların oluşturulması ve bu kayıtlara erişim sağlanması için kullanılan yöntemlerdir. Proje kapsamında geliştirilecek olan sistem mevcut yöntemleri yapay zekâ teknolojileri içinde yer alan makine öğrenmesi, derin öğrenme gibi alt alanlar ile harmanlayarak daha etkili sonuçların elde edilmesini amaçlamaktadır. Önerinin ilk bölümünde yer alan ana hedefler kullanılacak yöntemin de ana hatlarını oluşturmaktadır. Buna göre, önerilen sistemin aşağıda listelenen adımlarla geliştirilmesi planlanmaktadır:
- Üst veri setlerinin oluşturulması.
- Harmanlama sisteminin geliştirilmesi.
- Harmanlanan verilerin analizi ve dizinlenmesi.
- Dizinlenmiş çıktılardan belirli kriterlere göre rapor üretilmesi.
- Dizinler üzerinde çalışacak arama algoritmalarının geliştirilmesi.
- Geliştirilen arama motoru üzerinden sonuçların listelenmesi ve filtrelenmesi.
- Dizinlenmiş açık bilim çıktılarının yapay zekâ algoritmaları için öğrenme verisi olarak kullanılması.
- Eğitilen sistemin standartlara uygun üst veri tanımlaması yapılmamış açık bilim çıktılarını keşfinin sağlanması.
iv. Ulaşılmak istenen hedefler ve beklenen çıktıların çağrı konusunun amaç ve hedeflerine ne gibi katkılarda bulunabileceği
Ulaşılmak istenen hedefler ve proje çıktılarının aşağıda listelenen konularda çağrı amaç ve hedeflerine katkıda bulunabileceği değerlendirilmektedir. Geliştirilen sistem;
- Üniversitemizin açık bilim çıktılarının toplumun tüm kesimleri tarafından erişilebilir hale gelmesini sağlayacaktır. Bu, Üniversitemizin bilimsel araştırma ve teknolojik yeniliklerle toplumsal fayda sağlama misyonunu desteklemektedir.
- diğer kamu kurum ve kuruluşlarının açık bilim çıktıları ile ilgili raporlama süreçlerinde yaşadıkları sorunların çözümünde anahtar rol oynayacaktır. Bu, Üniversitemizin öncü rolünü pekiştirecektir.
- Üniversitemizin eğitim, araştırma ve yönetim süreçlerinde takip edilmesi gereken hemen her türlü çıktı için bir nevi prototip görevi görerek Üniversitemizdeki dijital dönüşümü hızlandıracaktır.
- açık bilim çıktılarını görünür kılacak, bu çıktıları temel alan yeni çalışmalar için akademisyenlerimiz daha az kaynağa ihtiyaç duyacak, zaman ve kaynak israfı engellenecektir. Yenilikçi fikirlerin hayata geçirilmesinde daha az kaynağa ihtiyaç duyulması, Üniversitemizin rekabet gücünü artıracaktır.
Bir yanıt yazın